150 lat z Krakowem

System obrony przeciwpożarowej na terenie Krakowa kształtował się przez wieki. Już uchwały Rady Miejskiej w latach 1374-1375 przewidywały karę więzienia dla tego, kto zauważywszy ogień, ucieknie, zamiast powiadomić o nim innych. Do połowy XIX w. obowiązek walki z pożarami spoczywał na mieszkańcach, a podział zadań regulowały kolejne uchwały magistratu. Niebagatelną rolę odgrywał tu strażnik na wieży mariackiej, który miał obowiązek obserwować miasto i w razie zauważenia ognia alarmować ludność miasta.
Rok 1850 był jednym z najtragiczniejszych w historii Krakowa. 18 lipca w upalny dzień zapaliły się Dolne Młyny, zlokalizowane za dawną linią murów miejskich. Ogień, który zaprószyli robotnicy, szybko rozprzestrzenił się wskutek upału oraz silnego wiatru i przeniósł na ulice w centrum Krakowa. Pożar trwał kilka dni, strawił zabudowę ścisłego śródmieścia na południe od Rynku Głównego, w tym cztery kościoły, trzy klasztory, m.in. dominikanów i franciszkanów, dwa pałace, a także ważne dla funkcjonowania miasta młyny i jatki. Setki ludzi zostało bez pracy i dachu nad głową. Bezpowrotnie utracono wiele bezcennych zabytków i zbiorów dzieł sztuki.
To było przełomowe wydarzenie w historii krakowskiego pożarnictwa. Ukazało niewydolność dotychczasowego systemu i uzmysłowiło władzom miasta, jak ważne jest stworzenie stałej straży pożarnej. Cel ten zrealizowano częściowo w 1865 r. przez powołanie Ochotniczej Straży Ogniowej. Liczyła 200 członków, którzy zobowiązali się brać udział w ćwiczeniach i pełnić służbę pożarniczą.

Początki straży pożarnej w Krakowie

28 kwietnia 1873 r. Rada Miejska zdecydowała o utworzeniu w Krakowie Miejskiej Zawodowej Straży Pożarnej. Jej zadaniem, oprócz gaszenia pożarów, było udzielanie pomocy ludności i ratowanie życia ludzkiego podczas wypadków, rozbieranie w razie potrzeby budynków oraz czyszczenie placów i ulic. Liczyła ona wówczas 100 osób, wśród nich 40 pompierów (łącznie z hejnalistami na wieży mariackiej), 50 pomocników i dziewięciu woźniców. Na ich czele stanął mianowany przez Radę Miejską naczelnik Wincenty Dołęga-Eminowicz, którego bezpośrednim przełożonym był prezydent Krakowa. Kandydat do służby miał spełniać konkretne wymagania - być w wieku od 20 do 40 lat (dla pompierów do 35 lat), silny i zdrowy, mówić po polsku, pozostawać poza służbą wojskową, mieć nieposzlakowany życiorys, umieć czytać oraz być kawalerem lub bezdzietnym wdowcem (ostatnie dwa warunki dla pompierów).
Straż krakowska rozpoczęła starania o pierwszy samochód już w 1906 r. Rok później wiedeńska fabryka Teich zdecydowała się wypożyczyć jeden egzemplarz, którym strażacy czterokrotnie udali się do groźnych pożarów. Niestety, śmiertelny wypadek z jego udziałem wzbudził niechęć do wynalazku i samochód odesłano. Jednak już w 1914 r. naczelnik Feliks Nowotny zwrócił się do władz miasta z prośbą o wprowadzenie samochodów, argumentując, że z powodu dużych odległości wozy strażackie zaprzęgnięte w konie nie są już w stanie wypełniać swoich zadań. Władze przychyliły się do propozycji i sprowadzono z Wiener Neustadt pierwsze dwa wozy osobowo-rekwizytowe Austro-Daimler. Zmiana taboru oznaczała konieczność przebudowy stajni na nowoczesne garaże z centralnym ogrzewaniem (ostanie zaprzęgi konne wycofano ostatecznie w 1928 r.). W 1915 r., kiedy do Krakowa przyłączono Podgórze, tj. miasto leżące na południowym brzegu Wisły, krakowska straż pożarna zyskała II Oddział, czyli strażnicę funkcjonującą przy ul. Zamoyskiego, przeniesioną w 1962 r. na ul. Rzemieślniczą.

Strażnica

Miejska Zawodowa Straż Pożarna miała swoją siedzibę w Sukiennicach i przylegających do nich zabudowaniach. Następnie na krótki okres przeniesiono ją na ul. Szpitalną, gdzie mieścił się korpus i biura. Sprzęt gaśniczy trzymano w murowanej szopie od strony pl. Św. Ducha. Zdawano sobie sprawę, że tak ważna instytucja potrzebuje odpowiedniej siedziby. Zdecydowano się na wybudowanie jej na terenie należącym do cechu rzeźników przy ul. Kolejowej, obecnie Westerplatte. Kompleks powstawał w latach 1877-1879, a autorem projektu był Maciej Moraczewski, architekt miejski, twórca m.in. gmachu głównego Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Obiekt składał się z czterech elementów otaczających obszerny dziedziniec. Od strony ulicy zaprojektowano reprezentacyjny budynek główny z wysoką wieżą ze zbiornikiem wody na szczycie. Parter budynku zajmowało pogotowie straży miejskiej i ochotniczej, telegraf alarmowy, kancelaria naczelnika, izolatka, izba dla studniarza lub cieśli oraz magazyn. Pierwsze piętro zajmowało mieszkanie naczelnika straży i kwatery pozostałych strażaków. W parterowych budynkach po obu bokach dziedzińca znajdował się sprzęt gaśniczy, sala gimnastyczna, stajnia, kuźnia, warsztat, remiza na pojazd naczelnika i drabinę mechaniczną. Od wschodu mieściła się drewniana wiata ze wspinalnią. W wodę strażacy zaopatrywali się w dwóch studniach: gospodarczej i przeciwpożarowej. W 1905 r. drewnianą wspinalnię zastąpiono nową, o stalowej konstrukcji, która funkcjonowała aż do 2000 r.
W latach 1891-1950 w budynku głównym na parterze stacjonowało Krakowskie Ochotnicze Towarzystwo Ratunkowe, obecnie Krakowskie Pogotowie Ratunkowe.
Budynki do dziś służą krakowskiej straży pożarnej, jako siedziba Komendy Miejskiej PSP w Krakowie oraz koszary JRG 1, w niemal niezmienionej formie. Jedną z niewielu modyfikacji jest przystosowanie bramy wschodniej do możliwości przejazdu nowoczesnych samochodów ratowniczo-gaśniczych. Wozy konne, a potem pierwsze samochody przejeżdżały bowiem przez sień znajdującą się pośrodku głównego budynku. Przebudowano także układ części pokoi, zrezygnowano z jednej z klatek schodowych, zlikwidowano piece kaflowe na rzecz centralnego ogrzewania i usunięto kotłownię mieszczącą się na placu wewnętrznym. Obecny wygląd placu wewnętrznego i zewnętznego to efekt rewitalizacji zakończonej w 2018 r.

Budynek Miejskiej Straży Pożarnej w Krakowie ok. 1894 r. i współcześnie

fot. archiwum KM PSP w Krakowie, Witold Ziółkowski

Plac wewnętrzny Miejskiej Straży Pożarnej w Krakowie, lata 80. XIX w. oraz współcześnie

fot. archiwum KM PSP w Krakowie, Witold Ziółkowski

W strukturach PSP

W 1992 r. funkcjonowały w Krakowie cztery jednostki ratowniczo-gaśnicze. Powołanie Państwowej Straży Pożarnej dało impuls do dalszego rozwoju. W JRG 1 utworzono najpierw pluton, potem grupę ratownictwa chemicznego i ekologicznego. Jednostka otrzymała ciężki samochód ratownictwa chemicznego, zaporę olejową oraz przenośny separator olejowy. Wszystko to wiązało się z koniecznością uzupełnienia wiedzy z tej dziedziny ratownictwa i zapoznania się z całkowicie nowym, niewykorzystywanym do tej pory przez formację sprzętem. Pierwszą interwencją grupy było zneutralizowanie czynników chemicznych w laboratorium Instytutu Toksykologii PAN w Krakowie.
Oddział II, działający od 1962 r. przy ul. Rzemieślniczej 10, po powstaniu PSP przekształcony w JRG 2, już w 1993 r. otrzymał nowoczesne jak na tamte czasy samochody: samochód ratownictwa technicznego oraz samochód ratownictwa drogowego. Lata 90. oraz początek XXI w. to okres rozwoju remizy, a także intensywnych szkoleń strażaków jednostki pod kątem prowadzenia działań ratownictwa technicznego i drogowego. W 2008 r. na bazie jednostki powołano Specjalistyczną Grupę Ratownictwa Technicznego „Kraków 2”.
Powstały w 1986 r. oddział Zawodowej Straży Pożarnej przy ul. Zarzecze 106 w 1992 r. przekształcono w JRG 3. W 1993 r. Komenda Wojewódzka PSP podjęła współpracę z Zespołem Ratownictwa Sanitarnego w Balicach, wchodzącym w skład Wojewódzkiej Kolumny Transportu Sanitarnego. Jednym z jej celów miało być podejmowanie przez ratowników wysokościowych PSP działań ratowniczych z wykorzystaniem śmigłowca. W tym samym roku Komenda Główna PSP przysłała dokument planistyczny o utworzeniu grup ratownictwa wysokościowego m.in. w Krakowie. Wybór padł na JRG 3, w której grupa taka funkcjonuje od 5 lipca 1994 r.
W 1983 r. oddano do użytku strażnicę przy ul. Obrońców Modlina 2, na bazie której w 1992 r. utworzona została JRG 4. W 1993 r. powołano Specjalistyczną Grupę Ratownictwa Wodnego, jednak z braku koniecznego sprzętu i nikłego zainteresowania strażaków taką formą specjalizacji nie rozpoczęła ona działalności od razu. Pozwoliło na to dopiero pozyskanie łodzi, pontonów i sprzętu do nurkowania oraz przeszkolenie w 1995 r. pierwszych kandydatów na nurków. W 1997 r. w ramach specjalizacji w KSRG grupa poszerzyła obszar działań o teren całego województwa małopolskiego. Od 2022 r. wspiera ją Specjalistyczna Grupa Sonarowa „Kraków”.
Kolejne krakowskie jednostki powstały już w strukturach PSP. W 1994 r. gmina Kraków przejęła budynki biurowe i hale po zlikwidowanym Przedsiębiorstwie Transportu Handlu Wewnętrznego przy ul. Wyki 3 i przekazała je PSP. Na tej bazie utworzono JRG 5. W 2013 r. powołano, a w 2015 r. wprowadzono do podziału bojowego Specjalistyczną Grupę Poszukiwawczo-Ratowniczą. W jednostce funkcjonuje także stacja serwisowa sprzętu ochrony dróg oddechowych.
Zgodnie z porozumieniem ministra spraw wewnętrznych i administracji z komendantem głównym PSP i ministrem transportu i gospodarki morskiej oraz Polskimi Kolejami Państwowymi zlikwidowano straże pożarne PKP, a ich zadania i mienie przejęła PSP. Dlatego w miejsce zlikwidowanej ZSP PKP w Krakowie-Bieżanowie 1 lipca 2001 r. powstała JRG 6. Jej siedzibą początkowo był stary zaniedbany kompleks przejęty po straży kolejowej, ale już rok później oddano do użytku nową strażnicę przy ul. Aleksandry 6. W 2006 r. do JRG 6 przeniesiono z JRG 1 Grupę Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego, którą w 2008 r. wprowadzono jako Specjalistyczną Grupę Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego do Odwodu Operacyjnego Komendanta Wojewódzkiego PSP oraz Centralnego Odwodu Operacyjnego Komendanta Głównego PSP.
Najmłodszą jednostką na terenie Krakowa jest otwarta w 2005 r. JRG 7, której budynek przy ul. Rozrywki 26 łączy się z Komisariatem III Policji. Pod tym adresem mieści się także Stanowisko Kierowania Komendanta Miejskiego. Jednostka nie ma specjalizacji, za to dysponuje dronami wykorzystywanymi w akcjach na terenie całego miasta i powiatu (na przykład w skomplikowanych działaniach gaśniczych, jak pożar Archiwum Miasta Krakowa, który trwał od 6 do 17 lutego 2021), a także bardzo często w poszukiwaniach osób zaginionych prowadzonych we współpracy z Policją.
Od chwili wprowadzenia reformy administracyjnej w Polsce w 1999 r. częścią krakowskiej straży jest również Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza w Skawinie, która jako Zawodowa Straż Pożarna rozpoczęła swoją działalność 1 stycznia 1968 r. Pod względem operacyjnym Komendzie Miejskiej podlega także Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza Szkoły Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie na os. Zgody 18.
Sama Szkoła Aspirantów stanowi osobną jednostkę organizacyjną PSP, z własną kadrą i komendą, lecz od zawsze jest ważną częścią społeczności krakowskich strażaków. Powołano ją w październiku 1960 r., jako Szkołę Podoficerów Pożarnictwa w Krakowie-Nowej Hucie. W 1973 r. zmieniła nazwę na Szkołę Chorążych Pożarnictwa i uzyskała status policealnej szkoły technicznej, w której przygotowywano kandydatów do zawodu technika pożarnictwa. W 1992 r. nowa struktura i nowe zadania straży pożarnej wymogły kolejną reorganizację kształcenia jej kadr. W miejsce SChP utworzono Szkołę Aspirantów PSP, której program kształcenia został ukierunkowany na przygotowanie dowódcy ratownika. Jej absolwenci uzyskują stopień młodszego aspiranta. Kształcić w niej mogą się także strażacy już pełniący służbę w PSP.
5 października 2022 r. małopolski komendant wojewódzki powołał na bazie JRG 1 Grupę Ratownictwa Medycznego „Małopolska 1”. Do jej powstania przyczynił się m.in. zakup pojazdu zaprojektowanego na potrzeby wsparcia medycznego z możliwością transportu kilku poszkodowanych. Grupa przewidziana jest do prowadzenia i wspierania działań z zakresu ratownictwa medycznego w ramach działań ratowniczych. Jest to drugi taki pododdział w Polsce i pierwszy funkcjonujący jako grupa ratownictwa medycznego.

Dziś

Obecnie Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie zatrudnia 631 funkcjonariuszy (wśród nich siedmiu strażaków-hejnalistów) i 16 pracowników cywilnych. W ramach Komendy Miejskiej PSP w Krakowie funkcjonuje osiem jednostek ratowniczo-gaśniczych: w Krakowie przy ul. Westerplatte 19, ul. Rzemieślniczej 10, ul. Zarzecze 106, ul. Obrońców Modlina 2, ul. Kazimierza Wyki 3, ul. Aleksandry 2, ul. Rozrywka 26 oraz w Skawinie przy ul. Piłsudskiego 79. Obszar chroniony to miasto Kraków - 327 km2 oraz powiat krakowski - 1231 km2.
W Komendzie Miejskiej PSP w Krakowie funkcjonują specjalistyczne grupy ratownicze, wchodzące w skład Małopolskiej Brygady Odwodowej oraz Wojewódzkiego i Centralnego Odwodu Operacyjnego (WOO i COO): Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Wysokościowego „Kraków 3”, Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Wodno-Nurkowego „Kraków”, Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego „Kraków 6”, Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Technicznego „Kraków”, Specjalistyczna Grupa Poszukiwawczo-Ratownicza „Kraków 5”, Specjalistyczna Grupa Sonarowa „Kraków” i Grupa Ratownictwa Medycznego „Małopolska 1”.
Funkcjonariusze oraz pojazdy specjalne KM PSP wchodzą w skład modułów międzynarodowych GFFFV oraz CBRNE.
W 2022 r. jednostki podległe KM PSP w Krakowie wyjeżdżały do akcji 16 482 razy, w tym do 11 300 miejscowych zagrożeń i do 2870 pożarów. Najwięcej pożarów gaszono w obiektach mieszkalnych ¬- 590, na uprawach i w obiektach rolniczych - 544 oraz w środkach transportu - 233. Miejscowe zagrożenia, przy których najczęściej interweniowali strażacy, powstawały w obiektach mieszkalnych - 3581, środkach transportu - 1689 i obiektach użyteczności publicznej ¬- 1241. Najczęstszą przyczyną miejscowych zagrożeń były kaprysy przyrody: huragany i silne wiatry - 2390 przypadków oraz gwałtowne opady - 831, a za nimi plasowało się niezachowanie zasad bezpieczeństwa w ruchu środków transportu - 1406 interwencji (dane z systemu SWD-PSP na 31 grudnia 2022 r.). Strażacy KM PSP w Krakowie ściśle współpracują z jednostkami OSP, których na jej terenie operacyjnym jest obecnie 184 - 53 włączonych do KSRG i 131 spoza KSRG.

Ciekawostki w liczbach (2022):
16 482 wyjazdy do akcji
590 pożarów w obiektach mieszkalnych
3581 ­miejscowych zagrożeń w obiektach mieszkalnych
2390 miejscowych zagrożeń z powodu huraganów i silnych wiatrów
184 jednostki OSP na terenie operacyjnym KM PSP w Krakowie
1502 przeprowadzone czynności kontrolno-rozpoznawcze

Co nas wyróżnia?

Kraków z pożarnictwem łączy szczególny związek - św. Florian nie jest wyłącznie patronem „zawodów ogniowych”, należy także do patronów miasta. Tutaj znajdują się jego relikwie, a jedną z najpopularniejszych ulic miasta jest właśnie ul. Floriańska. Krakowski hejnalista to jedna z najbardziej rozpoznawalnych postaci w Polsce, a może nawet na całym świecie. Specyfika pracy tutejszych strażaków też jest odrobinę inna. Przynależność Krakowa do ścisłej czołówki miast europejskich stawia przed nimi większą liczbę wyzwań. Historyczne centrum miasta, wraz z Zamkiem Królewskim na Wawelu, wpisane w 1978 r. jako jedno z pierwszych obiektów na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, to ciasna, gęsto zaludniona zabudowa. Znajdują się tu bezcenne zabytki polskiej architektury i kultury, ośrodki kultu, muzea, teatry, a także siedziby wyższych uczelni oraz władz państwowych i samorządowych. Wyposażenie JRG 1 musi więc na przykład uwzględniać pojazdy, którymi da się wjechać przez wąską bramę na Dziedziniec Arkadowy na Wawelu.
Corocznie w stolicy Małopolski odbywają się międzynarodowe konferencje i imprezy sportowe, które wymagają zaangażowania PSP. W 2016 r. miasto było gospodarzem Światowych Dni Młodzieży, co wymagało nie tylko znaczącego zwiększenia zabezpieczenia operacyjnego, ale też przeprowadzenia przed wydarzeniem olbrzymiej liczby czynności kontrolno-rozpoznawczych - w tamtym roku było ich łącznie 1502, podczas gdy przeciętnie ta liczba oscyluje wokół 850! Obecnie krakowska straż pożarna przygotowuje się do III Igrzysk Europejskich, które odbędą się w stolicy Małopolski już u progu tego lata.
Wybuch wojny za naszą wschodnią granicą wywołał ogromną falę uchodźców. Krakowski Dworzec Główny i jego okolice stały się na wiele tygodni tymczasowym domem dla tysięcy Ukraińców. W ramach podoperacji „Dworzec” strażacy koordynowali przejazd uchodźców do Europy Zachodniej, wspierali osoby przebywające na dworcu, udzielali informacji, pomagali w przenoszeniu bagaży, udzielali doraźnej pomocy punktom noclegowym, a w ustawionych przez nich namiotach urządzono poczekalnie i przechowalnie odzieży. Na terenie JRG 4 składowano przywożony z Rządowej Agencji Rezerw Strategicznych asortyment dla uchodźców, tj. łóżka polowe, materace, koce itp., a w JRG 5 sprzęt pożarniczy przekazany przez europejskie państwa, skąd odbierali go strażacy z całej Ukrainy.
Ze względu na położenie miasta nad Wisłą i jej dopływami strażacy często borykają się z powodziami i podtopieniami. W ciągu 30 lat istnienia PSP największe z nich miały miejsce w latach 1997 i 2010; ostatnio dają się także mocno we znaki mniejsze rzeki, jak np. Serafa w krakowskim Bieżanowie w latach 2019 i 2021.
Za nami pierwsze 150 lat istnienia. W kolejne wstępujemy pełni zapału, optymizmu i planów na przyszłość. Chcemy rozwijać się, służąc mieszkańcom miasta. Pamiętając o tradycji, kierujemy się w stronę nowoczesności.

Literatura
[1] Jerzy Moniczewski, Leszek Buczak, A tu się pali jak cholera. Szkice z dziejów krakowskiej straży pożarnej, Kraków 2010.
[2] Robert Gaweł, Koszary Miejskiej Straży Pożarnej w Krakowie, [w:] „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, Kraków 2009.
[3] Biuletyn Informacyjny Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie za rok 2022, Kraków 2023.