Krajowy system ratowniczo-gaśniczy – początki

Kilka lat temu obchodziliśmy jubileusz uchwalenia przez Sejm RP dwóch ustaw zmieniających oblicze polskiej ochrony przeciwpożarowej, czyli ustawy o ochronie przeciwpożarowej oraz ustawy o Państwowej Straży Pożarnej z dnia 24 sierpnia 1991 r. Na ich podstawie w lipcu 1992 r. zaczęła funkcjonować Państwowa Straż Pożarna. Od samego początku jednym z istotnych elementów modernizowanej ochrony przeciwpożarowej miało być stworzenie krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (KSRG).

Koncepcja powołania KSRG pojawia się już w piśmie skierowanym 23 listopada 1990 r. do posłów Anny Dynowskiej i Bronisława Geremka przez przedstawicieli środowiska strażackiego. Wśród podpisanych byli: Krzysztof Wojtulski – przewodniczący Krajowej Sekcji NSZZ Solidarność, ppłk poż. mgr Andrzej Jaroszek – przedstawiciel zespołu redakcyjnego ustawy o PSP oraz gen. poż. Andrzej Stefanowski – komendant główny straży pożarnych. W uchwalonych z niemałym trudem ustawach pożarniczych, gdyż sprzeciwiała się strona rządowa, wskazując na wysokie koszty nowej organizacji ochrony przeciwpożarowej w Polsce, znalazły się zapisy mówiące o stworzeniu krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego i jego zadaniach.

Ustawa o Państwowej Straży Pożarnej w art. 2 informowała, że organizatorem krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego jest Państwowa Straż Pożarna. Wspomniano, że jego cel stanowi ochrona życia, zdrowia i mienia podczas walki z pożarami i innymi klęskami, ratownictwa technicznego i chemicznego. Szczegółowe zasady organizacji miał określić minister spraw wewnętrznych. Art. 127 wspomnianej ustawy precyzował, że komendant główny Państwowej Straży Pożarnej ma stworzyć krajowy system w ciągu 3 lat.  

Na podstawie tych przepisów minister spraw wewnętrznych wydał rozporządzenie z dnia 28 grudnia 1994 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, a 31 grudnia 1994 r. ówczesny komendant główny Państwowej Straży Pożarnej nadbryg. Feliks Dela zameldował prezydentowi RP, premierowi rządu, szefowi Biura Bezpieczeństwa Narodowego i ministrowi spraw wewnętrznych, że „zgodnie z art. 127 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej z dniem 1 stycznia 1995 r. uruchomiłem krajowy system ratowniczo-gaśniczy, stanowiący integralną część organizacji bezpieczeństwa wewnętrznego państwa”.

Prace nad nowym systemem trwały niemal od samego początku istnienia Państwowej Straży Pożarnej. Na łamach „Przeglądu Pożarniczego” w kwietniu 1992 r. ówczesny zastępca komendanta głównego PSP st. bryg. Maciej Schroeder wspominał o pracach podjętych w celu stworzenia podstawy nowego systemu. Zwrócił uwagę na fakt, że nowa sytuacja prawna przez swoją przejrzystość ułatwia egzekwowanie przepisów prawnych oraz opracowanie nowych regulacji prawnych dotyczących ratownictwa technicznego, chemicznego i ekologicznego. Przykładem tych regulacji było rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych w sprawie szczegółowych zasad przeciwpożarowego zaopatrzenia wodnego, ratownictwa technicznego, chemicznego i ekologicznego oraz warunków, którym powinny odpowiadać drogi pożarowe – wydane już 22 stycznia 1993 r.

Różne podmioty w jednym systemie

Doskonałą okazją do zaprezentowania nowej koncepcji organizacji KSRG, której dokonali komendant główny PSP nadbryg. Feliks Dela oraz zastępca dyrektora Krajowego Centrum Koordynacji Ratownictwa bryg. inż. Marek Płotica, stała się pierwsza rocznica powołania Państwowej Straży Pożarnej w lipcu 1993 r. Zgodnie z przedstawioną koncepcją w ramach KSRG miała się dokonać integracja potencjału wielu służb oraz instytucji, aby zapewnić wsparcie Państwowej Straży Pożarnej. Zwrócono szczególną uwagę na rolę ochotniczych straży pożarnych (OSP), których siły i środki – odpowiednio przeszkolone i doposażone – byłyby znaczącą pomocą w terenie. W założeniu system miał stworzyć możliwość zapewnienia bezpieczeństwa na terenie całego kraju, dlatego zastanawiano się nad gęstością sieci jednostek. Wśród dodatkowych zagadnień znalazły się dyskusje o powołaniu Krajowej Rady ds. Ratownictwa i jej roli, a także koncepcja zintegrowanego systemu ratownictwa państwa. Istotnym wyzwaniem było znalezienie środków finansowych koniecznych do organizacji nowego systemu.

Na początku system miał składać się z 2 do 2,5 tys. jednostek OSP oraz zakładowych straży pożarnych i służb ratowniczych. Niestety, już wtedy napotkano problem niechęci do integracji w ramach jednego systemu ratowniczego, co wiązano z utratą pełnej podmiotowości. Aby przekonać inne służby i organizacje do systemu tworzonego przez Państwową Straż Pożarną, organizowano narady i spotkania. W ich trakcie nakreślano założenia i cele krajowego systemu, upatrując w nim szansy na modernizację i rozwój ratownictwa w Polsce.

W tym czasie zakładano, że 95% działań ratowniczych będzie realizowane przez siły i środki KSRG. Zwracano uwagę, że przy brakach w wyposażeniu, sięgających 60% w sprzęcie ratownictwa technicznego, a 80% w ratownictwie chemicznym, osiągnięcie pełnej wydajności zajmie jeszcze kilka lat. Tak zrodziła się idea stworzenia 14 dużych baz sprzętowych, z których można byłoby pobierać sprzęt konieczny do prowadzenia długotrwałych akcji na większych obszarach.

KSRG pilotażowo   

Warto przypomnieć, że aby przetestować założenia systemu, w marcu 1994 r. w województwie opolskim uruchomiono pilotażowo wojewódzki system ratowniczo-gaśniczy. Metodycznie przystąpiono do działań, tworząc listę zagrożeń oraz sił i środków. Na podstawie posiadanej wiedzy stworzono adekwatne plany ratownicze. Opracowano również listę osób, które dzięki swojej wiedzy eksperckiej mogły być pomocne przy likwidacji wybranych zagrożeń. Jednostkom najbardziej zaawansowanym w ratownictwie technicznym, chemicznym i wodnym przypisano oficjalnie specjalizacje. Podpisano porozumienia z zakładami przemysłowymi oraz instytucjami regulujące współpracę przy działaniach ratowniczych. Na koniec powstała lista jednostek OSP spełniających wówczas kryteria włączenia do KSRG.

Wedle słów komendanta głównego PSP zrobiono wszystko, co tylko przy tak ograniczonych środkach finansowych było możliwe do zrobienia, aby uruchomić system. Dodał on jednocześnie, że zapewnienie pełnej wydajności systemu będzie wymagało jego dofinansowania i doposażenia.

Dodatkowy test założeń systemu stanowiły ćwiczenia pod nazwą I Ogólnopolskie Forum Ratowników zorganizowane w 1994 r. w Wiktorowie koło Bydgoszczy. Były to pierwsze ćwiczenia przeprowadzone na tak dużą skalę, z udziałem kilkuset ratowników i pozorantów, w których uczestniczyły różne formacje ratownicze. Mnogość i rozmach ich epizodów zaskakiwały.

Mimo wielu podejmowanych działań i ogólnokrajowego zasięgu system wciąż pozostawał w fazie początkowej. W niektórych jego obszarach czas reakcji służb ratowniczych na informację o zdarzeniu był wciąż niewystarczający. Aby rozwiązać ten problem, nieustanie starano się pozyskiwać środki na doposażanie i rozwój jednostek ochrony przeciwpożarowej. Ambitnie zakładano włączenie do KSRG do 2000 r. ponad 9,5 tys. jednostek OSP. To zmniejszyłoby powierzchnię chronioną, a co za tym idzie – skróciło czas reakcji.

Wciąż ulepszany

Krajowy system ratowniczo-gaśniczy ewoluuje od chwili, kiedy został utworzony jako kluczowy element ochrony ludności i środowiska. Zintegrowany z działalnością jednostek Państwowej Straży Pożarnej oraz ochotniczych straży pożarnych, zmienia się już przez ponad dwie dekady, adaptując się do wyzwań i zagrożeń. Od momentu powstania KSRG dążono do zbudowania wielopoziomowej struktury zarządzania. W 1999 r. system podzielono na trzy poziomy operacyjne – powiatowy, wojewódzki i krajowy, co pozwoliło na lepsze rozdzielenie odpowiedzialności i usprawnienie koordynacji działań ratowniczych. Wprowadzenie wojewódzkich odwodów operacyjnych w 2007 r. umożliwiło szybsze reagowanie na zdarzenia o dużej skali, wymagające wsparcia spoza lokalnych zasobów. W 2015 r. w ramach unijnych struktur wzmożono koordynację międzynarodową, szczególnie w kontekście katastrof naturalnych i przemysłowych.

Początkowo KSRG koncentrował się na gaszeniu pożarów i podstawowym ratownictwie technicznym. Z biegiem lat wprowadzono nowe obszary działań, jak ratownictwo chemiczno-ekologiczne (rozwijane w latach 2000-2010) czy ratownictwo wysokościowe i wodno-nurkowe, które zyskały nowe możliwości technologiczne i szkoleniowe. W kolejnych latach wprowadzono procedury umożliwiające reagowanie na incydenty CBRNE (chemiczne, biologiczne, radiacyjne, nuklearne i wybuchowe), co znacznie poszerzyło zakres działań KSRG.

Postęp technologiczny miał ogromne znaczenie dla rozwoju systemu. Od 2010 r. wdrażano zaawansowane systemy teleinformatyczne, umożliwiające lepszą koordynację i zarządzanie zasobami w czasie rzeczywistym. Wprowadzenie analizy zagrożeń operacyjnych uwzględniało takie aspekty, jak: gęstość zaludnienia, specyfika lokalnych zagrożeń, czas reakcji sił ratowniczych,  rozmieszczenie sił i środków. Zmiany legislacyjne od 2007 r. znacząco wpłynęły na obowiązek dokumentowania działań ratowniczych oraz tworzenia planów operacyjnych. Plany ratownicze, aktualizowane co najmniej raz w roku, obejmują dane o potencjalnych zagrożeniach, zasobach ratowniczych i procedurach postępowania, a standaryzacja raportowania każdej akcji pozwoliła na lepsze monitorowanie efektywności systemu.

Kolejne lata to dalszy rozwój KSRG. W 1997 r. uzupełniono zapisy ustawy o Państwowej Straży Pożarnej o ratownictwo medyczne, a po 2000 r. we współpracy z Ministerstwem Zdrowia zaczęły tworzyć się Centra Powiadamiania Ratunkowego (CPR).

Kolejne zmiany nastąpiły wskutek nowego podziału administracyjnego kraju w 1999 r.  Następstwem tego było rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. W znacznej mierze doprecyzowało ono funkcjonowanie KSRG na okres ponad 10 lat, gdyż wymagało już pełnej nowelizacji. W tym czasie system otworzył się na inne podmioty ratownicze.

W następnych latach podstawy prawne funkcjonowania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego podlegały korektom w związku z uchwaleniem ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przeciwpożarowej i niektórych innych ustaw oraz wydaniem poszczególnych rozporządzeń ministra spraw wewnętrznych i administracji w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (z dnia 18 lutego 2011 r., 3 lipca 2017 r. i 17 września 2021 r.).

mł. bryg. dr inż. Artur Luzar jest dyrektorem Centralnego Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach,
a dr Paweł K. Gąsiorczyk naczelnikiem Wydziału Dokumentacji Zbiorów CMP

Literatura

[1]       T. Gartowski, KSRG – koncepcje, wizje, ewolucja, „Przegląd Pożarniczy”, 2015, nr 2.
[2]       W.B. Leśniakiewicz, KSRG – system otwarty na przyszłość, „Przegląd Pożarniczy”, 2015, nr 11.
[3]       Ważny krok w tworzeniu systemu ratownictwa, „Przegląd Pożarniczy”, 1993, nr 4.
[4]       Krok w nowoczesność, „Przegląd Pożarniczy”, 1993, nr 7.
[5]       M. Płotica, Zintegrowany system ratownictwa państwa, „Przegląd Pożarniczy”, 1993, nr 7.
[6]       W trosce o bezpieczeństwo ludzi i mienia (wywiad z bryg. dr. inż. Jerzym Żuber vel Michałowskim – dyrektorem KCKR KG PSP), „Przegląd Pożarniczy”, 1993, nr 8.
[7]       Nasz system gwarantuje bezpieczeństwo (wywiad ze st. bryg. inż. Jerzym Seńczukiem – komendantem wojewódzkim PSP w Opolu), „Przegląd Pożarniczy”, 1994, nr 5.
[8]       S. Olbryś, Czy może być gorzej?, „Przegląd Pożarniczy”, 1994, nr 6.
[9]       Zdecydowany krok naprzód (wywiad z nadbryg. Feliksem Delą – komendantem głównym PSP), „Przegląd Pożarniczy”, 1994, nr 6.
[10]     Pierwsze w Polsce na taką skalę, „Przegląd Pożarniczy”, 1994, nr 9.
[11]     Godzina „0” (wywiad z nadbryg. Maciejem Schroederem – zastępcą komendanta głównego PSP), „Przegląd Pożarniczy”, 1995, nr 1.
[12]     Świadomość celu dodaje sił (wywiad z nadbryg. Feliksem Delą – komendantem głównym PSP) „Przegląd Pożarniczy”, 1995, nr 2.
[13]     Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej.
[14]     Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej.
[15]     Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 roku o zmianie ustawy o ochronie przeciwpożarowej oraz niektórych innych ustaw.
[16]     Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 28 grudnia 1994 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.
[17]     Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 22 stycznia 1993 r. w sprawie szczegółowych zasad przeciwpożarowego zaopatrzenia wodnego, ratownictwa technicznego, chemicznego i ekologicznego oraz warunków, którym powinny odpowiadać drogi pożarowe.
[18]     Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.
[19]     Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.
[20]     Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 3 lipca 2017 r. w sprawie szczegółowej organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego
[21]     Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 17 września 2021 r. w sprawie szczegółowej organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.